در این فیلم آموزشی با پایههای آوایی همسان در درس هشتم علوم و فنون ادبی یازدهم آشنا خواهید شد.
پایههای آوایی همسان
برای درک پایههای آوایی شعر، هر دسته از هجاها یا خوشه‌های هجایی را به دسته‌هایی منظّم برش می زنیم. یا با خط عمودی، مرز هر دسته از هجاها را مشخّص می‌کنیم. پس از تشخیص و درک پایههای آوایی شعر، برای درک بهتر نظم پایه های آوایی، «وزن واژه های» هر پایه را مشخّص می کنیم. نکته مهم در این دسته بندی هجاها، نوع نظم آن است. اکنون با چند پایه آوایی همسان مهم آشنا خواهید شد.
برای درک بهتر پایههای آوایی باید وزن واژه‌های هر پایه را مشخص کنیم.
فعولن فعولن فعولن فعولن
وزن واژه فعولن (ت تن تن) است. برای آنکه پایه آوایی همسان فعولن و نظم پایههای آن را درک کنید، با مثالی خوشه های هجایی هر پایه را برایتان مشخّص کرده‌ایم.
شعر بالا از وزن واژه فعولن تشکیل شده است. وزن شعر فعولن فعولن فعولن فعولن می‌باشد. خوشه هجایی آن به صورت U– می‌باشد. ضمنا در پایههای آوایی همسان می‌توان از پایه آخر یک یا دو هجا حذف کرد. حتی گاهی می‌توان یک پایه آوایی را به طور کامل حذف نمود. در این صورت هر مصراع به جای 4 پایه آوایی همسان از سه پایه آوایی همسان تشکیل شده است.
مستفعلن مستفعلن مستفعلن مستفعلن
یکی دیگر از وزن واژه‌های مهم مستفعلن (تن تن ت تن) است. برای درک بهتر این وزن واژه در ادامه بیتی از اشعار مولوی برای شما بیان می‌شود.
مستفعلن مستفعلن مستفعلن مستفعلن جز وزن‌های معروف شعر فارسی است.
مفتعلن مفتعلن مفتعلن مفتعلن
وزن واژه مفتعلن به صورت (تن ت ت تن) است. این وزن واژه در دسته‌های چهارتایی با نظم همسان جز اوزان معروف شعر فارسی است. به مثالی از این وزن واژه در شعر توجه نمایید.
همانطور که می‌بینید وزن بیت بالا مفتعلن مفتعلن مفتعلن مفتعلن می‌باشد.
فعلاتن فعلاتن فعلاتن فعلاتن
وزن واژه فعلاتن به صورت (ت ت تن تن) است. چهار بار تکرار این وزن واژه باعث پدید آمدن یکی از اوزان معروف شعر فارسی می‌شود. برای درک بهتر این وزن واژه به شعری از سنایی غزنوی توجه نمایید:
در شعر بالا وزن فعلاتن فعلاتن فعلاتن فعلاتن را مشاهده می‌نمایید.
در پایههای آوایی همسان گاهی پایه آخر یک هجای کمتر دارد.
تست پایههای آوایی همسان
در این بخش چند تست از پایههای آوایی همسان درس هشتم علوم و فنون ادبی یازدهم برای شما مطرح می‌شود. برای مشاهده پاسخ تشریحی تست‌ها کافیست ویدئو آموزشی را مشاهده نمایید:
1- کدام گزینه دارای 4 رکن کاملا تکراری نیست؟
1) جهان از بهارش چو فردوس گردد / چمن بی زبانی بگوید ثنایش
2) جسم مرا خاک کنی خاک مرا پاک کنی / باز مرا نقش کنی ماه عذاری صنما
3) ساقی تو ما را یاد کن صد خیک را پر باد کن / ارواح را فرهاد کن در عشق آن شیرین لقا
4) در این راه بیراه اگر سابقی / چو وا گردد این کاروان واپسی
پاسخ: گزینه 4 صحیح می باشد. برای سرعت در پاسخ دهی این تست ها نیاز به مهارت تقطیع سماعی دارید. در گزینه 1 وزن فعولن فعولن فعولن فعولن می باشد که از 4 فعولن تشکیل شده است. گزینه دو بر وزن مفتعلن مفتعلن مفتعلن مفتعلن می باشد که بیانگر 4 مفتعلن است. در گزینه 3 وزن عروضی مستفعلن مستفعلن مستفعلن مستفعلن به دست می آید که باز هم 4 بار رکن مستفعلن تکرار شده است. در گزینه 4 وزن شعر فعولن فعولن فعولن فعل می باشد که نشان دهنده یک هجای کمتر در رکن آخر است و پاسخ صحیح تست است.
2- مصراع «به تیغم گر کشد دستش نگیرم» با کدام مصراع زیر هموزن است؟
1) مژده ای دل که دگربار صبا باز آمد
2) بشوی اوراق اگر همدرس مایی
3) به می سجاده رنگین کن گرت پیر مغان گوید
4) جمال صورت و معنی به یمن صحت توست
پاسخ: گزینه 2 صحیح می باشد.
3- وزن مقابل کدام گزینه نادرست است؟
1) بیسببی ترک من ای ترک پری رخ چه کنی (مفتعلن مفتعلن مفتعلن مفتعلن)
2) هنگام تیر انداختن گر بر من آرد تاختن (مستفعلن مستفعلن مستفعلن مستفعلن)
3) چو بنشست گفتم که بنشیند آتش (فعولن فعولن فعولن فعل)
4) درس تقوا چند خواهی خاصه بر مستان عاشق (فاعلاتن فاعلاتن فاعلاتن فاعلاتن)
پاسخ: گزینه 3 صحیح می باشد.
برای آشنایی بیشتر با تست ها و نکات پایه های آوایی همسان از درس هشتم کتاب علوم و فنون ادبی یازدهم ویدئوی این جلسه را مشاهده نمایید.
سوالات متداول
در پایههای آوایی همسان اگر پایه آخر یک یا دو هجا کمتر داشته باشد یا حتی به طور کلی حذف شود باز هم پایه آوایی همسان خواهد بود.
فعولن فعولن فعولن فعولن
مستفعلن مستفعلن مستفعلن مستفعلن
مفتعلن مفتعلن مفتعلن مفتعلن
فعلاتن فعلاتن فعلاتن فعلاتن
