در این فیلم آموزشی مباحث مربوط به مجاز در درس ششم علوم و فنون ادبی یازدهم توضیح داده می شود. مجاز یکی از مهم ترین آرایه های بیانی است و انواع مختلفی دارد. در ادامه به بررسی تست‌های مجاز خواهیم پرداخت.
مجاز
به کاربرد واژه، در معنی نانهادۀ (غیرحقیقی) آن، مجاز می‌گویند. کاربرد کلمات در معنای مجازی در زبان محاوره و گفت وگوی روزانه بسیار است. وقتی می‌گوییم: «حوض بزرگ است»، «حوض» در معنای اصلی خود به کار رفته است؛ اما هنگامی که می‌گوییم: «حوض یخ زد»، منظور آب حوض است؛ به عبارت دیگر، واژه حوض را که معنایی نهاده دارد، به کار برده و آب را که معنای نانهادۀ آن است، اراده کرده‌ایم.
البته دریافت معنای نهاده واژه براساس «علاقه و پیوند» بین آن معنا بامعنای نهاده به ذهن می‌آید و همچنین الزام است «قرینه‌ای» در کلام باشد تا معنای نانهاده (مجازی) دریافت شود. علاقه، رابطه و پیوندی است که میان معنی نهاده ونانهاده یک واژه وجود دارد و قرینه، نشانه‌ای در کلام است که ذهن خواننده را از معنای نهاده دور می‌سازد و به سوی معنای نانهادۀ آن سوق می‌دهد.
در شعر فارسی مجاز کاربرد بسیاری دارد.
تست مجاز
در این بخش چند تست از مجاز درس ششم علوم و فنون ادبی یازدهم برای شما مطرح می‌شود. برای مشاهده پاسخ تشریحی تست‌ها کافیست ویدئو آموزشی را مشاهده نمایید:
1- در کدام گزینه مجاز به علاقه شباهت وجود دارد؟
1) اگر چه دل به کسی داد یار ماست هنوز / به جان او که دلم بر سر وفاست هنوز
2) ندانم از پی چندین جفا که با من کرد / نشان مهر وی اندر دلم چراست هنوز
3) بُتا، تو روی ز من بر متاب و دستم گیر / که در سرم ز تو آشوب و فتنه هاست هنوز
4) عداوت از طرف آن شکسته پیمان است / و گر نه از طرف ما همان صفاست هنوز
پاسخ: گزینه 3 صحیح می باشد. مجاز به علاقه شباهت به معنای استعاره مصرّحه است. مثلا اگر گفته شود: «سرو» و منظور «یار» باشد، پس سرو در معنای حقیقی خودش به کار نرفته است. در گزینه یک استعاره مصرّحه وجود ندارد. در گزینه دو نیز نشانی از استعاره مصرّحه نیست. در گزینه سه کلمه «بُـتا» یعنی «ای بُت» استعاره مصرّحه از «یار» می باشد. با توجه به این نکته پاسخ صحیح گزینه 3 می باشد. گزینه چهار نیز استعاره مصرّحه ندارد.
2- کدام گزینه فاقد مجاز است؟
1) خسروی کار گدایی کی بود / این به بازوی چو مایی کی بود
2) من آن نگین سلیمان به هیچ نستانم / که گاه گاه بر او دست اهرمن باشد
3) گر شمع تویی مرا چرا باید سوخت / گر ماه تویی مرا چرا باید کاست
4) محتاج قصه نیست گرت قصد خون ماست / چون رخت از آن توست به یغما چه حاجت است
پاسخ: گزینه 3 صحیح می باشد. در گزینه یک «بازو» مجازی به علاقه عالیه است، یعنی وسیله قدرت می باشد. در گزینه دو کلمه «نگین» منظور انگشتر می باشد، که از آوردن جز منظور کل است و مجاز قرار می گیرد. در گزینه 3 مجازی وجود ندارد پس پاسخ صحیح گزینه 3 است. گزینه چهارکلمه «خون» به معنای قصد کشتن است، و این مجاز به علاقه لازمیّه است که این کلمه «خون» را می بینیم، یاد مورد دیگری می‌افتیم.
3- در کدام گزینه مجاز از علاقه مشابهت وجود دارد؟
1) شهری اندر طلبت سوخته آتش شوق / خلقی اندر هوست غرقه دریای غم اند.
2) خدای راست مسلم بزرگواری و لطف / که جرم بیند و نان برقرار می داند
3) ای غنچه خندان چرا خون در دل ما می کنی / خاری به خود می بندی و ما را ز سر وا می کنی
4) جهان گشاده ثنای تو را چو تیر دهان زمانه بسته رضای تو را چو نیزه کمر
پاسخ: گزینه 3 صحیح می باشد. در این تست باید به دنبال استعاره مصرحه باشیم. در گزینه 1 شهر مجاز است اما استعاره مصرحه نیست. در گزینه 2 نان می تواند مجاز از رزق و روزی باشد اما مجاز از علاقه مشابهت نیست. در گزینه 3 غنچه استعاره مصرحه و مجاز از علاقه مشابهت به یار است و گزینه درست است. در گزینه 4 جهان مجاز از مردم جهان است که استعاره مصرحه نیست.
شما می توانید برای فراگیری بهتر مبحث مجاز و روش پاسخ دهی به تست های کنکور درس ششم کتاب علوم و فنون ادبی یازدهم به ویدئوی آموزشی این درس مراجعه کنید.
سوالات متداول
آرایه مجاز در شعر و نثر به کاربرد کلمه در معنای غیرواژگانی خود اشاره دارد. مجاز انواع مختلفی نیز دارد. به طور مثال گل نرگس که به اختصار در شعر به آن نرگس می گویند مجاز از چشم یار است.
استعاره مصرحه یک استعاره است که تمام ارکان تشبیه را در آن حذف کرده ایم و تنها مشبه به باقی مانده است و این استعاره را می توان نوعی مجاز دانست که به آن مجاز از علاقه مشابهت می گویند.
غنچه مجاز از یار، سرو مجاز از قامت بلند و نرگس مجاز از چسم یار است و همگی مجاز علاقه مشابهت هستند.
