در این فیلم آموزشی با موضوع پایه‌های آوایی همسان در درس پنجم علوم و فنون ادبی یازدهم نکات و تست های کنکور بیان می شود. در درس پنجم بحث همسان بودن آن را نسبت به سایر پایه های آوایی متفاوت می کند.
پایه‌های آوایی همسان
پایه‌های آوایی بیت‌ها، به شکلی هماهنگ در پی هم می‌آیند. به بیان دیگر، میتوان پایه‌ها را به دسته‌هایی منظم بخش کرد. اکنون، چگونگی نظم هریک از این دسته‌ها را بررسی می‌کنیم. به چینش پایه‌های آوایی بیت زیر از مولوی، دقت کنید:
درین درگاه بی‌چونی، همه لطف است و موزونی
چه صحرایی، چه خضرایی، چه درگاهی، نمی‌دانم
با خوانش درست بیت، درنگی منظم را در میان پایه‌های آوایی هر مصراع، احساس می‌کنیم. به بیان دیگر، هر مصراع از پایه های تکراری و منظم چهار هجایی تشکیل شده است. این پایه های تکراری و هماهنگ را، “پایه‌های آوایی همسان” مینامیم.
وقتی هجاهای شعری را به شکلی درست به پایه‌هایی بخش کردیم، ساده تر این است که به جای هر یک از این پایه‌ها، معادل آوایی هریک از آنها را بیاوریم. معادل‌ها و نمادهای آوایی این پایه‌ها را “وزن واژه” یا “اسم رکن” مینامیم.
به طور مثال در این بیت وزن واژه، مفاعیلن (ت تن تن تن) است. که هر پایه آن از یک خوشه هجایی (یک هجای کوتاه و سه هجای بلند، برابر U – – -) تشکیل شده است.
هرمصراع این بیت، از چهارپایه همسان “مفاعیلن” (ت تن تن تن) تشکیل شده است.
برخی از وزن واژه‌های شعر فارسی عبارتند از:
در پایه‌های آوایی همسان گاهی پایه آخر یک هجای کمتر دارد.
تست پایه‌های آوایی همسان
در این بخش چند تست از پایه‌های آوایی همسان درس پنجم علوم و فنون ادبی یازدهم برای شما مطرح می‌شود. برای مشاهده پاسخ تشریحی تست‌ها کافیست ویدئو آموزشی را مشاهده نمایید:
1- ارکان کدام گزینه تکراری است؟
1) گله از فراق یاران و جفای روزگاران / نه طریق توست سعدی، کم خویش گیر و رستی
2) گرت کسی بپرستد ملامتش مکنم من / تـو هـم در آینـه بنگـر که خویشتن بپـرستی
3) ای که ز دیده غایبی، در دل ما نشسته ای / حسن تو جلوه می کند وین همه پرده بسته ای
4) عاشـق از قـاضی نترسـد می بیـار / بلکـه از یرغـوی دیوان نیــز هـم
پاسخ: گزینه 4 صحیح می باشد. در گزینه یک اگر وزن سماعی آن را در نظر گرفته بگیریم، می شود: فَعَلاتن فاعلاتن، فَعَلاتن فاعلاتن. که تکراری نیست. در گزینه دو وزنش مفاعِلُن فَعَلاتُن است که تکراری نمی باشد. گزینه سه بر وزن مفتَعِلُن مَفاعِلُن که تکراری نیست. گزینه چهاربر وزن فاعلاتُن فاعلاتُن قرار دارد که تکراری می باشد و گزینه 4 است.
2- کدام گزینه از تکرار چهار بار «فعولن» درست شده است؟
1) به شهری در آمد ز دریا کنار
2) نظر کن چو سوفار داری به شست
3) خرد در بها نقد هستی فرستد
4) نبایستی هم اول مهر بستن
پاسخ: گزینه 3 صحیح می باشد. بهتر است که سعی شود سماعی وزن ها را شناسایی کنید. اما در صورت نیاز شعر را به وزن عروضی نیز می توانید ببرید. وزن عروضی فعولُن به این شکل مقابل می باشد: U – – U – – U – – U – -. در گزینه یک وزنش اینگونه می شود: U – – U – – U – – U – این گزینه بر وزن 4 فعولُن نیست و یک هجا کم دارد. در گزینه دو وزن عروضی اش اینگونه شد: U – – U – – U – – U – – – که یک هجا زیاد دارد. در گزینه سه وزنش به شکل U – – U – – U – -U – – که بر وزن فعولُن می باشد. بنابراین پاسخ صحیح گزینه 3 است
3- خوشه های هجایی در کدام گزینه تکراری است؟
1) باز در اسرار روم، جانب آن یار روم
2) ای تو بداده در سحر از کف خویش باده ام
3) ماه فرو ماند از جمال محمد
4) هر شب و هر سحر تو را من به دعا بخواستم
پاسخ: گزینه 1 صحیح می باشد. در گزینه 1 وزن عروضی به صورت –UU– –UU– –UU– –UU– یا همان مفتعلن مفتعلن مفتعلن مفتعلن می باشد که تکراری و جواب تست است. در گزینه 2 وزن به صورت مفتعلن مفاعلن می باشد. در گزینه 3 وزن به صورت مفتعلن فاعلات مفتعلن فع می باشد. وزن مصراع گزینه 4 همان ابتدای شعر وزن به صورت مفتعلن مفاعلن آغاز می شود.
برای آشنایی بیشتر با تست ها و نکات پایه های آوایی همسان از درس پنجم کتاب علوم و فنون ادبی یازدهم ویدئوی این جلسه را مشاهده نمایید.
سوالات متداول
اگر در هنگام تقطیع شعر دریابیم که هر مصراع از پایه های تکراری و منظم با تعداد هجای یکسان تشکیل شده است به آن پایه آوایی همسان می گویند. مثلا اگر در تقطیع یک بیت وزن مفتعلن مفتعلن مفتعلن مفتعلن به دست آید، دارای پایه آوایی همسان است.
دو روش برای تشخیص پایه آوایی یکسان وجود دارد. نخست می توان با تقطیع همسان بودن پایه آوایی هر شعر را مورد بررسی قرار داد. در صورت تکرار و تمرین می توانید به صورت شنیداری این موضوع را تشخیص دهید.
