در این ویدئوی آموزشی به آرایه تشبیه در درس سوم علوم و فنون ادبی یازدهم که از مهم ترین آرایه‌های بیانی است، پرداخته می‌شود. هم چنین تست‌های مرتبط به آرایه تشبیه مانند انواع آن ، تعداد و… نیز بررسی می‌شود.
تشبیه
برای بیان یک معنا و مفهوم در ادبیات شیوه‌های مختلفی وجود دارد. یکی از مهمترین شیوه‌های بیان استفاده از تشبیه است. سعدی در گلستان دانا را اینگونه توصیف می‌کند:
“دانا چو طبله عطار است؛ خاموش و هنرنمای.”
سعدی ویژگی‌های خاموشی و هنرنمایی را در دانا و طبله عطار مشترک می‌بیند و این شباهت را برای مخاطب زیباتر بیان می‌کند. برقراری رابطه همانندی میان دو چیز را آرایه «تشبیه» می‌نامند. بهره‌گیری از تشبیه، سخن را خیال‌انگیز می‌کند. هر تشبیه ریشه در نوع نگاه و تفکر گوینده دارد و آنچه موجب زیبایی تشبیه می‌شود، وجه شباهتی است که شاعر و نویسنده به آن دست یافته است.
ّ
با تشبیه می‌توان کلامی ساده را به صورت ادبی بیان کرد.
ادات تشبیه
تشبیه چهار پایه یا رکن دارد که در ادامه آنها را بررسی خواهیم کرد:
مشبه
پدیده‌ای است که آن را به پدیده‌ای دیگر مانند میکنیم. “ایام گل” در مثال زیر مشبه است.
ایام گل چو عمر به رفتن شتاب کرد.
مشبه به
پدیده‌ای است که مشبه را به آن مانند میکنیم؛ مثل “گل” در مصراع زیر:
تو همچون گل زخندیدن لبت با هم نمی‌آید.
وجه شبه
ویژگی یا صفت مشترکی که بین مشبه و مشبه به وجود دارد و میزان آن در مشبه به بیشتر است مانند کریم در عبارت زیر:
گرت زدست برآید چو نخل باش، کریم.
ادات تشبیه
واژه‌ای است که آن را برای بیان شباهت میان دو پدیده به کار می‌بریم. واژه‌های: چو، مثل، مانند، گویی، همچون، بهسان، بهکردار و… از این دستهاند، برای مثال “چون” و “وش” در بیت زیر ادات تشبیه‌اند.
این زبان چون سنگ و هم آهن وش است
و آنچه بجهد از زبـان، چون آتش است
تشبیه چهار رکن دارد که عبارتند از: مشبه، مشبه به، وجه شبه و ادات تشبیه
تشبیه گسترده
در تشبیه ذکر مشبه و مشبه به همواره ضروری است. اما می‌توان وجه شبه یا ادات تشبیه را در جمله یا شعر حذف نماییم. به تشبیهی که چهار رکن یا سه رکن را در خود داشته باشد، تشبیه گسترده می‌گویند؛ مثالی از یک تشبیه گسترده ببینید:
زندگی آتشگهی دیرنده پا برجاست.
در این مثال همانطور که مشاهده می‌کنید ادات تشبیه حذف شده است. اما این مثال با داشتن سه رکن، تشبیه گسترده محسوب می‌شود.
تشبیه فشرده (بلیغ)
تشبیهی که فقط شامل دو رکن اصلی یعنی مشبه و مشبه به باشد، تشبیه فشرده است. حذف وجه شبه و ادات تشبیه، تشبیه را خلاصه می‌کند. به این نوع تشبیه، تشبیه رسا یا بلیغ نیز می‌گویند. این تشبیه کلام را ادبی‌تر و زیباتر می‌کند. مثالی از تشبیه گسترده را مشاهده نمایید:
آفتاب چراغ آسمان است.
تشبیه فشرده گاه به‌صورت ترکیب اضافی (مضاف و مضاف‌الیه) و گاه به‌صورت غیرترکیبی (اغلب به صورت جمله اسنادی) به‌کار می‌رود.
کیمیای سعادت (ترکیب اضافی)
سعادت، کیمیا است. (غیر ترکیبی)
تشبیه بر دو نوع است: تشبیه گسترده و تشبیه فشرده.
تست تشبیه
در این بخش چند تست از تشبیه درس سوم علوم و فنون ادبی یازدهم برای شما مطرح می‌شود. برای مشاهده پاسخ تشریحی و کامل تست‌ها کافیست ویدئو آموزشی را مشاهده نمایید:
1- کدام گزینه فاقد تشبیه است؟
1) نه باغ ماند و نه بستان که سرو قامت تو / برست و ولوله در باغ و بوستان انـداخت
2) آب اجل که هست گلوگیر خاص و عام / بـر حلـق و بـر دهـان شـما نیـز بگـذرد
3) سلسله موی دوست حلقه دام بلاست / هر که در این حلقه نیست فارغ از این ماجراست
4)وصال جان جهان یافتن حـرامش باد / که التـفات بود بـر جهـان و بـر جـانش
پاسخ: گزینه 4 صحیح می باشد. در گزینه یک سرو قامت، به معنای قامت همانند سرو می باشد و این یک اضافه تشبیهی محسوب می شود. در گزینه 2 اجل را به آب تشبیه کرده است و این مورد اضافه تشبیهی می باشد. در گزینه 3 مو، به سلسله به معنای زنجیر و بلا، به دام تشبیه شده است. «سلسله موی دوست» خودش یک مشبه دارد، و «حلقه دام بلاست» یک مشبه دیگر می باشد. گزینه 4 فاقد تشبیه است پس پاسخ صحیح گزینه 4 است.زیرا هیچ تشبیهی ندارد.
2- نوع تشبیه در کدام گزینه متفاوت است؟
1) چو آفتاب رخت سایه بر جهان انداخت / جهان کلاه ز شادی بر آسمان انداخت
2) شهری اندر طلبت سوخته از آتش شوق / خلقی اندر هوست غرفه دریای غم اند
3) شکار آنگه توان کشتن که محکم در کمند آید / چو بیخ مهر بنشاندم درخت وصل بر کندی
4) هوای ساحل از سر چون حباب پوچ بیرون کن / که چندین کشتی نوح است سرگردان در این دریا
پاسخ: گزینه 4 صحیح می باشد. در گزینه 1 آفتاب رخ اضافه تشبیهی «یا تشبیه بلیغ اضافی» می باشد. در گزینه 2 (آتش شوق) اضافه تشبیهی گردیده است، در عبارت دریای غم، غم به دریا تشبیه شد. در گزینه 3 (درخت وصل) تشبیه شده، که همان تشبیه فشرده بلیغ است. در سه گزینه اول تشبیه فشرده بلیغ است، ولی در گزینه 4 ادات (چون) و مشبه و مشبهٌ به آمده است و پاسخ گزینه 4 می باشد.
3- در کدام گزینه اضافه تشبیهی وجود ندارد؟
1) بهار آرزو گل گل شکفت از روی نیکویش / به جوش آورد خون بوسه را دست نگارینش
2) بگرفته است آینه خاطرم غبار / تا دور ماندم از نفس بی غبار تو
3) کس چو حافظ نگشاد از رخ اندیشه نقاب / تا سر زلف سخن را به قلم شانه زدند
4) جان فدای دهنش باد که در باغ نظر / چمن آرای جهان خوشتر از این غنچه نیست
پاسخ: گزینه 3 صحیح می باشد. در گزینه 1 عبارت بهار آرزو اضافه تشبیهی می باشد. در گزینه دو آینه خاطرم نیز اضافه تشبیهی می باشد. در گزینه 3 اضافه تشبیهی نداریم و پاسخ تست همین گزینه می باشد. در گزینه 4 باغ نظر اضافه تشبیهی می باشد.
برای مشاهده نمونه تست‌های بیشتر با پاسخ تشریحی از درس سوم علوم و فنون ادبی با موضوع تشبیه می‌توانید ویدئوی آموزشی این جلسه را مشاهده نمایید.
سوالات متداول
تشبیه 4 رکن دارد که عبارتند از مشبه، مشبه به، وجه شبه و ادات تشبیه.
تشبیه دو نوع دارد. تشبیه گسترده که حداقل 3 رکن تشبیه در آن وجود دارد و تشبیه فشرده که فقط شامل مشبه و مشبه به است.
