در این ویدئوی آموزشی از عربی پایه دهم علوم انسانی به شناخت فعل ها پرداخته شده است. در زبان عربی فعل ها از لحاظ حروف اصلی و زائد، به دو دسته ثلاثی مجرد و ثلاثی مزید تقسیم بندی می شوند. همچنین باب های اصلی افعال ثلاثی مزید با مثال بررسی خواهند شد.
فعل ثلاثی مجرد
فعل ثلاثی مجرد: فعلی است که اولین صیغه ماضی آن سه حرف اصلی دارد. افعالی مانند “جَلَسَ” و “خَرَجَ” سه حرف اصلی دارند و فعل ثلاثی مجرد می باشند.
فعل ثلاثی مزید
فعل ثلاثی مزید: اگر به اولین صیغه ماضی یا همان سوم شخص مفرد فعل در زبان عربی، یک یا دو یا چند حرف اضافه شود، فعل ثلاثی مزید ایجاد می شود. مزید یعنی یک یا چند حرف اضافه شده است. افعالی مانند “أجلَسَ” و “اِستخرَج” ثلاثی مزید هستند.
ریشه افعال ثلاثی مزید از سه حرف تشکیل شده است اما افعال ثلاثی مزید همگی بیش از سه حرف دارند.
تشخیص فعل ثلاثی مزید و مجرد
ملاک برای تشخیص مجرد یا مزید بودن افعال، اولین صیغه ماضی آن ها می باشد (سوم شخص مفرد). اگر فعلی در صیغه های مختلف ماضی و مضارع یا امر باشد باید آن ها به اولین صیغه ماضی (سوم شخص مفرد) برده شده، سپس مجرد یا مزید بودن آن تعیین شود. مانند: (اَذهَبتُ ) اول شخص می باشد، سوم شخص آن ( اَذهَبَ) می باشد، که چهار حرف دارد و مزید بر یک حرف زائد است، ثلاثی مزید می باشد.
برای تشخیص مزید یا مجرد بودن افعال باید به اولین صیغه ماضی آن توجه کرد.
باب های افعال ثلاثی مزید
همانطور که پیشتر گفتیم افعال ثلاثی مزید از یک یا چند حرف اضافه تشکیل شده اند.در اینجا نیز قصد داریم براساس تعداد حروف اضافه آنها را بررسی کنیم. در ادامه باب های افعال ثلاثی مزید را به ترتیب حروف اضافه آن مشاهده می کنید :
افعال ثلاثی مزید با یک حرف
افعال ثلاثی مزید بر یک حرف شامل افعالی هستند که فعل اول شخص ماضی آن یک حرف اضافه داشته باشد. باب افعال، باب تفعیل و باب مفاعله در این بخش قرار می گیرند. حال به برسی جدول صرف صیغه های آن با مثال می پردازیم:
در رابطه با افعال ثلاثی مزید با یک حرف نکاتی نیز وجود دارد که در ادامه آنها را بررسی می کنیم.
- اولین حرف مضارع در افعال فوق مضموم می باشد پس این افعال مجهول نیستند. زیرا در مضارع مجهول عین الفعل مفتوح است. در حالی که در این باب ها عین الفعل مکسور است.
- دو باب تفعیل و مفاعلع دارای دو وزن مصدری است. که به ترتیب « تفعیل» (تفعله) و «مُفاعله» (فِعال) می باشد. پس مصادری مانند (تَعرفه، تَذکره، تَبصرَه، تَخلیه، تَکمَله، تَغذیه و…) از جمله مصادر باب «تفعیل» هستند.
- همزه امر در ثلاثی مجرد –ِ یا –ُ می باشد. اگر (أ) باشد باب افعال است. همزه امر در باب إفعال «مفتوح» و از نوع همزه قطع می باشد. یعنی در هر جا بیاید تلفظ می شود. مانند: أحسن باب افعال است و اگر یک واو قبلش بیاید می شود: (وَأَحسِن ) یعنی همزه تلفظ می شود. اما اگرثلاثی مجرد باشد، مانند: إذهَب اگر یک واو قبلش قرارگیرد : (وَ ذهَب)یعنی همزه خوانده نمی شود.
- دو باب «إفعال » و «تفعیل» معمولا متعدی هستند. یعنی نیاز به مفعول دارند. اما افعالی مانند: « أفلح، أقبلَ، فَکَّرَ، أسرَعَ، اَصبَحَ، اَنصَتَ و…» هرچند از این دو باب هستند، اما لازم می باشند.
افعال ثلاثی مزید بر دو حرف
در افعال ثلاثی مزید با دو حرف صیغه اول شخص ماضی آنها دو حرف اضافه دارد. باب إفتِعال، باب إنفِعال، باب تَفاعُل و باب تفعُّل در این دسته قرار می گیرند. حال به بررسی هر باب می پردازیم:
در رابطه با افعال ثلاثی مزید بر دو حرف نکاتی وجود دارد که به بررسی ان می پردازیم:
- برخی از افعال هستند که «س» جزء اصلی آن هاست. مانند: استَمَعَ، استَتَرَ و… دقت شود، که این گونه فعل ها از باب «افتِعال» هستند نه «استفعال».
- عین الفعل در دو باب «تفعیل» و «تَفَعُّل» به عنوان حرف زائد یک بار تکرار می شود.
- صیغه سوم شخص مفرد (مفرد مذکر غائب) باب «تَفَعُّل» با «تـ» شروع می شود ولی در
«تفعیل» این گونه نیست. «تَقَدُّم» باب «تَفَعُّل» و «قَدَّمَ» باب «تفعیل»
- باب «مُفاعَله» و «تفاعُل» دارای (الف) زائد هستند. ولی باب «تَفاعُل» در صیغه سوم شخص مفرد (مفرد مذکر غائب) با «ت…» شروع می شود. «تنازَعَ» باب «تفاعُل» و «نازَعَ» باب «مُفاعَلَه»
افعال ثلاثی مزید زائد بر سه حرف
در افعال ثلاثی مزید با سه حرف، صیغه اول شخص ماضی آنها سه حرف اضافه دارد. باب استفعال مهم ترین باب این دسته می باشد که در ادامه آن را با مثال بررسی خواهیم کرد:
در رابطه با افعال ثلاثی مزید بر سه حرف نکاتی وجود دارد که به بررسی ان می پردازیم:
- دو باب «تَفاعُل» و «تَفَعُّل» ماضیشان با حرف«تـ» شروع می شوند. پس نباید آن را مضارع تلقی کنیم.
- هرگاه فعل یا مصدری با « انـ» شروع شده باشد، معمولا آن را از باب «إنفِعال» تلقی نمی کنیم. بلکه اگر بعد از آن «تـ» آمده باشد، از باب «إفتعال» است. کلماتی مانند: «إنتقام، إنتشار، إنتزاع، إنتفاع، إنتخاب و…» از باب «إفتعال» هستند.
- در کلیه باب های ثلاثی مزید، عین الفعل مضارع (مکسور) است، به جز دو باب «تفاعل» و «تفعُّل» که عین الفعل شان مفتوح است.
- چون عین الفعل مضارع در دو باب «تَفاعُل» و «تَفَعُّل» مفتوح می باشد، پس در برخی از صیغه های ماضی و امر مخاطب آن ها تشابهاتی وجود خواهد داشت. تشخیص آن ها از راه ضمیر ماقبل و مبتدا یا منادا است.
- باب «انفعال» و «تفاعل» پیوسته لازم هستند. باب «إفتعال» گاهی لازم و گاهی متعدی و باب «تَفَعُّل» نیز غالبا لازم است: به جز «تَعَلَّمَ، تَحَمَّلَ، تَقَبَّلَ و…».
برای مشاهده فیلم آموزشی کامل مبحث افعال ثلاثی مزید به همراه نمونه تست های با پاسخ تشریحی ویدئوی این جلسه را مشاهده نمایید.
سوالات متداول
افعال ثلاثی مزید افعالی هستند که حروف اصلی آن بیش از سه حرف می باشد.
از باب های اصلی ثلاثی مزید می توان به إفعال، تفعیل، مفاعله، إفتعال، إنفعال، تفاعل، تفعُّل و إستفعل اشاره کرد.
باید فعل را به صیغه ماضی غایب مذکر ببریم. اگر سه حرف داشت ثلاثی مجرد است و اگر تعداد حروف آن بیشتر باشد ثلاثی مزید خواهد بود.
برای نهایی باید معنی همه ثلاثی مزید هارو از پایه دهم و یازدهم بلد باشیم یا فقط وزن رو بدونیم کافیه؟
سلام آتنا
برای امتحان نهایی کافیست به میزانی که در کتاب پایه دوازدهم شما این مبحث بیان شده است، تسلط داشته باشید.
مرور امتحانات نهایی سالهای قبل می تواند جهت آشنایی با سطح سوالات برای شما مفید باشد.